Các doanh nghiệp mới chủ yếu tập trung vào thu mua và xuất khẩu hàng hóa nông sản thô, chưa qua chế biến, không có thương hiệu nên giá trị thấp. Ít có doanh nghiệp tập trung đầu tư vào sản xuất, bảo quản, chế biến và xây dựng thương hiệu.

Đối với kênh thị trường nội địa, qua các khâu từ người sản xuất (chủ yếu là nông hộ nhỏ lẻ; trang trại, hợp tác xã) qua các nấc trung gian là thương lái, doanh nghiệp kinh doanh chế biến, đến người tiêu dùng qua các kênh như chợ, siêu thị…

Hình thức giao dịch nông sản phổ biến hiện nay là mua bán tự do giao hàng ngay và không có hợp đồng giữa nông dân với những người thu gom (thương lái); mua bán thông qua ký kết hợp đồng giữa doanh nghiệp với hộ nông dân, giao dịch qua chợ đầu mối, trung tâm giao dịch nông sản rất hạn chế.Việt Nam hàng năm xuất khẩu 4-5 triệu tấn gạo, chiếm khoảng 18-20% tổng sản lượng gạo sản xuất ra.

Về mặt lý thuyết, độ mở của ngành hàng lúa gạo lớn như vậy sẽ dẫn đến sự liên thông mạnh giữa thị trường nội địa với thị trường quốc tế, giá lúa gạo nội địa kết nối chặt chẽ với giá gạo xuất khẩu, đặc biệt ở vùng đồng bằng sông Cửu Long là vùng sản xuất lúa gạo lớn nhất của cả nước và cung cấp chủ yếu cho xuất khẩu.

Tuy nhiên, thực tế lại không hoàn toàn diễn ra như vậy. Số liệu năm 2008 cho thấy hai kênh này không phải bao giờ cũng kết nối chặt chẽ với nhau.

Năm 2008, giá gạo xuất khẩu tăng vọt đến mức gần 1.000 đô la/tấn vào đầu tháng 5 từ mức 350 đô la/tấn những tháng đầu năm, tăng đến 260%. Giá gạo trên thị trường nội địa đã phản ứng nhanh theo tín hiệu tăng giá xuất khẩu, tăng từ mức 6.500 đồng/ki lô gam lên đến trên 11.000 đồng/ki lô gam. Giá lúa cũng tăng theo giá xuất khẩu nhưng ở tốc độ trễ hơn nhiều và mức độ tăng thấp hơn, tháng 1-2008 giá lúa khoảng 3.500 đồng/ki lô gam và lên đến đỉnh ở mức 5.700 đồng/ki lô gam.

Sau khi sốt gạo trên thị trường thế giới qua đi, vào những ngày đầu tháng 6-2009 giá gạo thế giới giảm trở lại mức 370 đô la/tấn, giá lúa cũng giảm rất nhanh theo nhịp của giá gạo xuất khẩu, duy trì ở mức 4.200 đồng/ki lô gam. Tuy nhiên giá gạo nội địa giảm không đáng kể sau khi áp đặt được mặt bằng giá mới ở mức 7.000-8.000 đồng/ki lô gam.

Có thể có một số nguyên nhân giải thích cho tình trạng này như (i), gạo là mặt hàng thiết yếu và người mua buộc phải chấp nhận mức giá mới; (ii), người tiêu dùng Việt Nam, đặc biệt là khu vực đô thị đã đạt một mức sống mà lượng tiêu thụ gạo trên đầu người giảm và gạo chiếm tỷ lệ nhỏ trong ngân sách gia đình; (iii), hoặc có thể là do thói quen trong thương mại của người Việt, không mấy khi giảm giá mặc dù giá đầu vào đã giảm (1).

Nếu coi giá của các sản phẩm khác nhau đại diện lợi ích của các chủ thể khác nhau trong chuỗi giá trị, chúng ta sẽ có giá lúa gắn với người nông dân, giá gạo bán lẻ gắn với hệ thống bán lẻ, giá gạo xuất khẩu gắn với doanh nghiệp chế biến và xuất khẩu.

Như vậy, sự biến động bất thường của thị trường lúa gạo năm 2008 là một thời điểm hiếm hoi cho chúng ta thấy được chủ thể hưởng lợi nhiều nhất là hệ thống bán lẻ gạo nội địa kể cả khi giá tăng cũng như giảm. Trong khi đó, khi giá gạo lên nhà xuất khẩu hưởng lợi lớn khi giá lúa thu mua chưa kịp tăng cùng nhịp với giá xuất, còn khi giá gạo giảm nhà xuất khẩu ngưng hoặc hạn chế mua vào nhằm giảm thiểu rủi ro.

Chỉ có người nông dân là gánh chịu rủi ro nhiều nhất khi giá gạo tăng mà giá lúa không tăng cùng nhịp, không được hưởng lợi một cách công bằng trong toàn bộ chuỗi giá trị, khi giá gạo giảm thì giá lúa giảm cùng nhịp, hàng tồn kho khó tiêu thụ, chịu lãi vay.

Ngoài ra người nông dân còn chịu thiệt hại từ biến động của tương quan giá đầu vào và đầu ra. Xu thế giá phân bón tăng nhanh hơn và giảm chậm hơn diễn biến giá lúa trong năm 2008 cũng gây thiệt hại tương đối cho người nông dân sản xuất lúa.

Câu hỏi chưa có lời giải là đến bao giờ chuỗi giá trị lúa gạo Việt Nam sẽ trở thành chuỗi giá trị hiện đại với kết quả “thắng - thắng” cho các chủ thể, trong đó có phần của người nông dân.

(1) Chúng ta có thể thấy một hiện tượng tương tự khi các nhà hàng, khách sạn đối diện với giá gạo và thực phẩm đầu vào tăng đã đồng loạt tăng giá. Tuy nhiên, khi giá đầu vào hạ xuống, giá bán của các suất ăn vẫn không thay đổi. Hoặc, đối với sản phẩm mùa vụ, một ly nước cam giá 30.000 đồng quanh năm, trong khi giá cam rất khác nhau giữa các mùa trong năm.