Với thớ thịt và khẩu vị tương đồng với các loại cá thịt trắng khác như cá tuyết, cá bơn, cá tuyết chấm đen, cá Pollock, nhưng với giá rẻ hơn rất nhiều, cá tra Việt Nam đã nhanh chóng trở thành lựa chọn thay thế cho các loại cá thịt trắng tại Mỹ và EU, theo ông Nguyễn Tiến Thông, trợ lý giáo sư về kinh tế ứng dụng và nghiên cứu marketing tại đại học Southern Denmark nhận định. Ông Thông cũng là cộng tác nghiên cứu với hãng phân tích Syntesa, với chuyên môn về định giá và phân tích sở thích người tiêu dùng về thủy sản, cho rằng tăng trưởng của cá tra tại các thị trường Mỹ và EU đang bị kìm hãm bởi các rào cản thị trường dựa trên vận động hành lang của cả các đối thủ trong ngành lẫn truyền thông đại chúng.
Năm 2017, giá trị xuất khẩu cá tra Việt Nam đạt 1,78 tỷ USD, tăng 4,3% so với năm 2016. Nhưng giá trị xuất khẩu cá tra sang Mỹ và EU lần lượt giảm 11% và 22,3%, theo dữ liệu công bố gần đây bởi Hiệp hội các nhà sản xuất và xuất khẩu thủy sản Việt Nam (VASEP).
Ba “cuộc chiến” chống lại cá tra
Các chuyên gia thủy sản châu Âu và Việt Nam đã tạo nên một thuật ngữ mới cho các chiến dịch xoay quanh cá tra, được đặt tên là “Cuộc chiến cá thịt trắng”.
Diễn biến mới nhất của cuộc chiếm này nổ ra vào đầu năm 2017, khi một chương trình truyền hình trên kênh Cuatro của Tây Ban Nha cáo buộc hoạt động nuôi cá tra làm ô nhiễm Đồng bằng sông Cửu Long. Hai tuần sau đó, nhà bán lẻ lớn của Pháp là Carrefour quyết định tạm ngừng kinh doanh cá tra Việt Nam tại tất cả các cửa hàng tại Bỉ, Pháp và Tây Ban Nha. Carrefour cho biết nguyên nhân của động thái này là do những nghi ngờ về tác động tiêu cực liên tục của hoạt động nuôi cá tra lên môi trường”.
Aquaculture Stewardship Council (ASC) phản ứng trước động thái của Carrefour với tuyên bốc khẳng định các thực tế không hỗ trợ cho quyết định liên quan tới cá tra của Carrefour và VASEP liên tục lên tiếng cho rằng báo cáo của Cuatro cung cấp thông tin sai sự thật. Trong một động thái tìm cách chống lại cuộc khủng hoảng PR ngày càng trầm trọng, 20 nhà xuất khẩu cá tra hàng đầu Việt Nam đã đồng thuận lập quỹ phát triển thị trường vào tháng 6/2017. Nhưng có vẻ các động thái này không có hiệu ứng lớn để đối trọng với tác động tiêu cực lên kinh doanh cá tra.
Tuy nhiên, ông Thông lập luận rằng “cuộc chiến cá thịt trắng” đã bắt đầu từ đầu thập niên 2000s và khởi sự tại Mỹ. Năm 2000, khoảng 90% cá tra nhập khẩu tại Mỹ đến từ Việt Nam. Cảm thấy bị đe dọa, những người nuôi cá da trơn Mỹ và các nhà bán buôn bắt đầu chiến dịch nhằm giảm nhập khẩu cá tra Việt Nam vào Mỹ.
Trong nhiều năm qua, cá tra phải chịu các mức thuế chống bán phá giá cao do chính phủ Mỹ áp đặt, và một động thái tăng cường giám sát gần đây. Sau cuộc tranh luận chính trị kéo dài, tháng 8/2017, Cơ quan Kiểm tra và An toàn thực phẩm (Food Safety and Inspection Service – FSIS) của USDA bắt đầu kiểm tra tất cả các lô hàng cá tra nhập khẩu. Chỉ trog vài tháng sau quyết định này, chỉ còn 2 trong tổng số 14 nhà xuất khẩu cá tra Việt Nam vẫn còn đang xuất hàng sang Mỹ, theo thông tin từ VASEP.
Tại EU, cuộc chiến chống lại cá tra bắt đầu từ cuối năm 2010, khi World Wildlife Fund đưa loại cá này vào “danh sách đỏ”, nhãn hiệu nhận diện cho khuyến cáo không mua dành cho những người tiêu dùng có ý thức cao về môi trường. Nỗ lực này, theo ông Thông, là “trận chiến” thứ hai đánh vào loại cá này sau khi cá tra trở thành một lựa chọn thay thế rất thuyết phục cho các loại cá thịt trắng khác sản xuất tại nhiều nước châu Âu.
Vài năm sau, WWF đảo ngược quan điểm đối với cá tra, đưa loại cá này vào chứng nhận Aquaculture Stewardship Council (ASC).
Các cuộc tranh cãi tiếp tục bùng nổ vào năm 2011 khi thành viên Thượng viện châu Âu Struan Stevenson, phó chủ tịch cấp cao của Hội đồng Nghề cá của Thượng viện châu Âu, tấn công vào các chứng chỉ an toàn, xã hội và môi trường trong một bài diễn văn trước Thượng viện châu Âu. VASEP đã phản ứng lại bằng cách mời ông Stevenson tới Việt Nam theo một “nhiệm vụ tìm kiếm sự thật”. “Khác xa với hình ảnh nền sản xuất kinh doanh bẩn thỉu, mất vệ sinh và ô nhiễm tôi từng phát biểu, tôi phát hiện ra một ngành sản xuất mới, năng động, đáp ứng các tiêu chuẩn vệ sinh và phúc lợi đẳng cấp thế giới và sản xuất ra sản phẩm có chất lượng cao”, ông Stevenson phát biểu sau chuyến thăm.
Tuy nhiên, những cáo buộc tiêu cực liên tiếp về các vấn đề môi trường và an toàn của cá tra tại thị trường EU đã gây thiệt hại nặng nề cho hình ảnh của loài cá này và phá hoại uy tín của ngành cá tra Việt Nam, ông Thông phát biểu. Hệ quả là các sản phẩm cá tra Việt Nam luôn được cho là loại cá chất lượng thấp và không an toàn.
Sản phẩm an toàn, hướng tới thị trường châu Á
Ông Thông cho biết hoạt động sản xuất và chế biến cá tra tại Việt Nam hiện được giám sát nghiêm ngặt và đầy đủ với tất cả cá tra xuất khẩu sang EU và Mỹ đến từ các nhà chế biến lớn và được cấp phép. Xét đến bản chất hệ thông nuôi thả mở của các hồ nuôi cá tra tại ĐBSCL, cá tra có thể bị nhiễm hàng loạt các tạp chất và chất ô nhiễm từ môi trường. Tuy nhiên, không có bất cứ chất gây ô nhiễm nào tích tụ trong cá tra đến mức cao, gây lo ngại về an toàn, ông Thông nhấn mạnh.
Sau những cáo buộc liên quan tới tác động sức khỏe của cá tra trên truyền thông EU, một nhóm các nhà khoa học đến từ đại học Wageningen của Hà Lan đã tiến hành đánh giá rủi ro độc tốt để đánh giá mức độ an toàn khi tiêu dùng cá tra. Đánh giá này đã không tìm ra bất cứ bằng chứng nào hỗ trợ cho các cáo buộc cho rằng cá tra kém an toàn. “Trong trường hợp nhiễm thuốc BVTV, hàm lượng tiêu dùng tối đa phiile cá tra từ Việt Nam mà không gâ bất cứ tác động tiêu cực nào là từ 3,4 – 166,7 kg/ngày. Trong trường hợp các chất bảo quản và kháng sinh, lượng tiêu dùng tối đa khuyến cáo trong khoảng 0,613 – 303 kg phile cá tra hàng ngày”, các nhà khoa học cho biết.
Các phòng thí nghiệm độc lập tại châu Âu cũng đã kiểm tra các mẫu cá tra và đo được các mức nhiễm bẩn rất thấp. Một đánh giá từ Hà Lan cho biết hàm lượng độc tố trong cá tra thậm chí còn thấp hơn trong cá tra khai tự nhiên, cá hồi nuôi tại EU, Một nghiên cứu độc lập của Ý cho biết chất lượng các mẫu thử được phân tích ở tình trạng “tốt” và nằm trong khoảng hoàn toàn bình thường, tương đương với cá nguồn gốc châu Âu.
Bất chấp các bằng chứng này, Mỹ và EU vẫn tiếp tục cuộc chiến của họ nhằm chống lại việc nhập khẩu cá tra Việt Nam. Tháng 9/2017, Bộ Thương mại Mỹ quyết định sơ bộ nâng thuế chống bán phá giá đối với phile cá tra đông lạnh từ Việt Nam lên 2,39 USD/kg trong đợt rà soát hành chính lần thứ 13 về thuế chống bán phá giá, tăng gấp 3 lần so với lần rà soát trước đó. Ngoài ra, từ ngày 2/8/2017, FSIS thuộc USDA bắt đầu kiểm tra tất cả các lô hàng cá tra đơn lẻ xuất vào thị trường Mỹ. Hệ quả là nhập khẩu cá tra đông lạnh của Mỹ giảm tới 18% trong nửa đầu năm 2017, theo ghi nhận của FAO.
Nhập khẩu cá tra của EU thậm chí còn giảm mạnh hơn, với mức giảm 25% trong nửa đầu năm 2017, theo dữ liệu của FAO. Nhập khẩu phile cá tra đông lạnh giảm 27% về lượng xuống còn 38.500 tấn; trong khi giá nhập khẩu trung bình tăng 2,7%.
Lấp vào các khoảng trống tăng trưởng chính là Trung Quốc, vói giá trị nhập khẩu các sản phẩm cá tra Việt Nam trong năm 2017 lên tới 420 triệu USD, tăng 37% so với năm 2016. Trung Quốc cũng giành thị phần từ tay Mỹ trong cơ cấu thị trường xuất khẩu cá tra Việt Nam, ghi nhận mức tăng 24% trong nửa đầu năm 2017.
Việt Nam cũng tăng xuất khẩu cá tra sang các thị trường châu Á khác, đáng chú ý nhất là Thái Lan, thị trường nhập khẩu 13.800 tấn cá tra Việt Nam trong nửa đầu năm 2017. Việt Nam cũng tăng mạnh xuất khẩu cá tra sang Ấn Độ, với mức tăng lượng tới 81% lên 4.500 tấn trong nửa đầu năm 2017. Nhập khẩu cá tra Việt Nam của Nhật Bản cũng tăng mạnh, chạm mốc 5.500 tấn trong 11 tháng đầu năm 2017, tăng hơn 30% so với cùng kỳ năm 2016.
Theo FAO, Nam Mỹ đang nổi lên trở thành thi trường nhập khẩu cá tra lớn của Việt Nam. Trong nửa đầu năm 2017, Mỹ Latin đã nhập khẩu 75.000 tấn các sản phẩm cá tra đông lạnh và phile cá tra đông lạnh, tăng 15% so với cùng kỳ năm 2016. Trong phân khúc phile đông lạnh, Brazil vượt qua Mexico trở thành nước nhập khẩu cá tra lớn nhất của Việt Nam tại Nam Mỹ, tăng 22% trong cùng kỳ so sánh. Đáng chú ý là giá nhập khẩu cá tra nguyên con đông lạnh tăng 39% và giá cá tra phile đông lạnh tăng 7% trong cùng kỳ so sánh, cho thấy khả năng Việt Nam có thể vượt qua những thách thức khắc nghiệt tại hai thị trường từng là các thị trường lớn nhất cho xuất khẩu cá tra.
Theo Seafood Source (gappingworld.com)