Để nông dân thôi ly hương

01 | 08 | 2008

Thay vì ngăn làn sóng nhập cư đổ về thành thị, xây "bức tường" hộ khẩu hạn chế nhập cư, cần tính tới các giải pháp phát triển nông thôn bền vững, để nông dân thôi li hương.

>> Để người nông dân không lẻ loi, tụt hạng
>> Nông thôn: không thể hô hào lương tâm chay
>> Bàn về nông thôn từ góc nhìn sở hữu ruộng

Bài toán di dân

Sự chuyển dịch dân cư trong thời gian vừa qua – mà chủ yếu tập trung chính vào các thành phố lớn Hà Nội, Tp HCM, Đà Nẵng, Hải Phòng- đặt ra nhiều câu hỏi về hoạch định chính sách. Một mặt, với xuất phát điểm từ tăng trưởng kinh tế, hiện tượng lao động từ nông thôn tập trung ra thành thị hay vào những khu công nghiệp đang tạo ra một động lực chuyển đổi có giá trị xét theo khía cạnh quy luật cung cầu lao động lẫn bình diện mặt bằng chung của phát triển.

Mặt khác, thay đổi mới hình thành những đòi hỏi mới, mà có thể hình dung qua phát biểu của nhà văn nổi tiếng Max Frisch bàn về vấn đề nhập cư của nước Đức sau thế chiến thứ hai: “Chúng ta cần lực lượng lao động, nhưng tới đây là những con người” (Wir wollten Arbeitskräfte und es kamen Menschen). Và đúng theo ý nghĩa của cụm từ: hình dung về “con người” không phải chỉ bó gọn qua cách hiểu như một mặt hàng được quy định theo những nguyên tắc thị trường, mà đa nghĩa và phức tạp hơn dưới nhiều góc nhìn tiếp cận.

Song song với đô thị hoá, nếu xem vấn đề di dân là hệ quả tất yếu của phát triển, thì câu hỏi đặt ra là làm sao hưởng tối đa những tích cực, và giảm tối thiếu những tiêu cực phát sinh từ quá trình này. Đây cũng là tâm điểm mở đường cho những cuộc tranh luận tiếp theo về chính sách lâu dài cho bài toán di dân ở Việt Nam.

Những con số biết nói

Có thể nói trong vòng một thập kỷ vừa qua, mức độ dân cư dồn về các thành thị tạo nên một thay đổi cấu trúc xã hội chưa từng xảy ra trước đó. Theo chỉ số thống kê năm 2004, khoảng 21,6 triệu chiếm 26% dân số cả nước đang tập trung tại các thành phố lớn.

TP. Hồ Chí Minh ở vị trí trung tâm của khu vực phía nam, từ 3,5 triệu dân sau ngày giải phóng nay đã tăng gấp đôi, cộng với lượng nhập cư, khách vãng lai chưa được tính vào chính thức. Trong đó, ngoài lý do tăng dân số cơ học, hơn 35% xuất phát từ những làn sóng di dân từ các vùng miền khác nhau. Còn ở trái tim của đất nước, thủ đô Hà Nội, một nghiên cứu cũng cho biết rằng từ 1991 đến 2001, 40% tổng tăng dân số là dân nhập cư.

Đi sâu hơn, một nghiên cứu khác của đại học Oxford xuất bản năm 2004 dự đoán vào năm 2030, phân nửa dân số Việt Nam sẽ phân bố chủ yếu tại các thành phố trung tâm, nơi sẽ đóng góp 70% tổng sản phẩm nội địa quốc gia (GDP). Như vậy, nếu chấp nhận tương đối dự đoán mà những con số này đưa ra, thì đằng sau đó là những hàm ý gì?

Dưới góc nhìn vĩ mô, ít nhất đặt ra đây ba vấn đề căn bản:

Thứ nhất, sự không đồng đều trong phát triển kinh tế hình thành những chênh lệch về mức sống, cơ hội, điều kiện nghề nghiệp giữa các vùng khác nhau trong cùng một quốc gia. Mức tăng trưởng nhanh thông qua hai kênh chính là sự trỗi dậy của tầng lớp doanh nghiệp tư nhân, cộng với đầu tư nước ngoài tăng vọt tạo ra sức hấp lực từ các thành phố lớn. Hấp lực này được lan toả hơn bởi lượng tăng dân số cơ học từ nông thôn, trong khi quỹ đất ở các vùng nông nghiệp dần dần ít đi.

Song song với thực tế rằng một nền kinh tế nông nghiệp (và các ngành nghề sản xuất, dịch vụ phụ trội liên quan) còn chưa phát triển, thì hiệu năng đầu tư của khu vực này từ nhiều nguyên nhân khác nhau luôn bị đặt dưới dấu chấm hỏi. Hằng năm bên cạnh 7 triệu người thất nghiệp tập trung ở khu vực nông thôn, thì con số 85 vạn người chuẩn bị gia nhập nhập lực lượng lao động nông nghiệp sẽ hoàn toàn tương phản với thống kê cho biết lượng vốn đầu tư khu vực này so với thành thị chỉ bằng 1/10.

Đây cũng là nguyên nhân then chốt lý giải hiện tượng làn sóng di dân ồ ạt từ vùng thôn quê đổ về thành thị hay các khu trung tâm. Một thực tế cho thấy ở nước ta, ngoài những đợt di dân chủ đích sau 1975 tập trung chính vào vùng thuộc khu vực Tây Nguyên, thì hầu hết các dòng chuyển dân cư tự nhiên sau này (đặc biệt là thành phần lao động) đều theo mô hình di dân từ nông thôn ra thành thị.

Theo số liệu của Viện khoa học xã hội Việt Nam năm 2007, luồng di dân này mạnh nhất, chiếm 57% trong tống số 486.500 người di cư giai đoạn 5 năm trước cuộc điều tra.

Những con số này phản ánh đúng hiện thực đang diễn ra: trong khi kẹt xe, quá tải, ô nhiễm môi trường sống đang là vấn đề đau đầu của đô thị, thì có ba nguy cơ rất rõ ràng mà nông thôn phải đối mặt là: “Nông dân mất ruộng, chán ruộng, chán chốn thôn quê”. Một bên thừa, một bên thiếu. Hệ lụy lâu dài của nó sẽ là sự lệch pha phát triển càng ngày càng lớn giữa các vùng miền. !!

Câu hỏi thứ hai tập trung vào số phận của những người nhập cư khi họ ra đi “tìm miền đất hứa”. Lý thuyết di dân hiện đại nhấn mạnh đến những yếu tố tích cực từ “bàn tay vô hình thị trường” với kỳ vọng phân phối hợp lý nguồn tài nguyên nhân lực sao cho hiệu năng của nó là cao nhất.

Tuy vậy, cầu của thị trường trên thực tế không thể tìm đủ lượng cung trong thị trường lao động nói chung, và đối với lượng dân nhập cư nói riêng. Lý do chính là do đa số những người di dân ra đi từ nông thôn chủ yếu làm việc trong khu vực nông nghiệp, không qua đào tạo, khó lòng đáp ứng được các chuẩn đòi hỏi của thị trường lao động. Vì thế dẫn đến kết quả: Một phần dân nhập cư (may mắn) nhận công việc giản đơn trong các xí nghiệp, khu chế xuất. Họ may mắn vì đảm bảo được mức độ ổn định trong thu nhập hàng tháng hay hằng năm so với thành phần nhập cư thứ hai. Những người, do nhiều lý do, buộc phải tham gia vào khu vực mà các kinh tế gia gọi nôm na là “ khu vực phi chính thức” bao gồm các hoạt động buôn bán vĩa hè, bán hàng rong, bóc vác, lượm ve chai,… Thu nhập thấp, bấp bênh, tính không ổn định của công việc, cộng với sự thiếu vắng những đảm bảo pháp lý về chổ ở, quyền công dân, bảo hiểm khi ốm đau, tuổi già,… đặt nhóm này vào tình trạng gần như cô lập với xã hội.

Không có sự gắn kết cộng đồng ở khu vực mới, ngược lại do đặc thù chế độ quản lý theo hộ khẩu, hiện tượng “chân bước đi xa, quyền còn ở lại” mà TS Nguyễn Sĩ Dũng đã từng để cập trong một bài viết (TT, 15/03/2006) làm sự quản lý của chính quyền đô thị với thành phần này đã mỏng càng thêm mỏng hơn.

Từ thực tế đó, dân nhập cư một mặt không thể hội nhập vào xã hội mới, một mặt mối hiểm hoạ từ sức ép cơm áo gạo tiền nhiều khả năng dẫn con người đến hành động đi ngược lại lợi ích chung. Ông bà ta thường nói: “Bần cùng sinh đạo tặc”. Và còn nỗi bần cùng nào hơn, khi vừa phải ly nông, ly hương vừa bị gạt ra “bên lề” hoặc chịu cảm giác đứng “bên lề”?

Cuối cùng, thay đổi trên phương diện số lượng, mật độ, thành phần dân số cũng đồng nghĩa với việc đồng thời diễn ra một quá trình thay đổi về cấu trúc tâm lý xã hội. Ở đây, chỉ xin bàn về một khía cạnh, đó là góc nhìn từ sự va chạm giữa những giá trị khác nhau về bản chất. Chẳng hạn như người nhập cư từ nông thôn với truyền thống lâu đời gắn kết với làng xã, gia đình tự nhiên phải rời quê hương để đến một môi trường sống khác, nơi văn minh đô thị, chiều hướng tự do cá nhân, ít cộng đồng đang dần trở thành các chuẩn mực sống mang tính phổ quát.

Mặc dù chưa có một khu vực thành thị nào của nước ta rõ ràng tất cả những tính chất kể trên, tuy vậy, sự cách biệt lối sống giữa hai khu vực luôn diễn ra. Cách biệt đó dẫn đến sự mâu thuẫn hành vi của những trú khách mới. Giữ lại cái cũ “của mình”, hay thay đổi theo cái đang chuyển động xung quanh? Về phương diện nào đó, di dân trong cùng một quốc gia không phải chịu những cú sốc về văn hoá, ngôn ngữ như di dân từ nước này sang nước khác, nhưng yếu tố thay đổi giá trị giữa cá nhân, hay những nhóm người là điều không sao tránh khỏi.

Ngay cả đối với người chủ nhà - những cư dân thành thị- họ sẽ nói gì với vị khách mới, bao gồm cả những vị khách “không mời”? Họ có cho rằng chính những người này là nguyên nhân của kẹt xe, ô nhiễm, tệ nạn xì ke, ma tuý, tội phạm tăng cao hay không? Quan điểm tôi “thành thị”, anh “nhà quê” tác động như thế nào đến sự hình thành tâm lý chung xã hội?

Ở đây, sự va chạm về giá trị sống phần nào bị che khuất với những va chạm về lợi ích thực dụng. Vì vậy, cho đến chừng nào chưa có một nghiên cứu dư luận cụ thể về vấn đề này, thì bài toán thay đổi cấu trúc xã hội nhìn từ góc độ tâm lý, vẫn đặt dưới câu hỏi mở.

Nguyên tắc vàng của ông Machiavelli

Cho đến nay, quản lý hành chính vẫn đóng vai trò quyết định trong bài toán kiểm soát di dân ở các thành phố lớn nước ta. Trên căn bản, cơ chế hộ khẩu, dù ngắn hạn vẫn còn phát huy ưu điểm, về lâu dài đã bộc lộ nhiều hạn chế. Đầu tiên, biện pháp này mang nặng tính kiểm soát hơn quản trị.

Một mặt sẽ đặt các nhóm lao động chất lượng vào những điểu kiện khó khăn khi họ muốn làm việc và ở lại thành phố. Mặt khác, mục đích ban đầu nhằm điều chỉnh dân số trong một khuôn nhất định sẽ dần bất khả thi trước những làn sóng di dân trực tiếp hay gián tiếp vào những khu vực “phi chính thức”. Các nhóm này, xét về lợi ích kinh tế, phần nào rất hữu ích, vì đáp ứng được những nhu cầu “nhỏ lẻ” hay “manh mún” của thị trường, đặc biệt trong trường hợp Việt Nam.

Một gánh hàng rong hay ve chai không cần nhiều vốn, diện tích hoạt động hẹp, phù hợp khả năng lao động không chuyên, có thể tạo ra thặng dư nhỏ nuôi sống người lao động, cũng như đáp ứng nhu cầu của các nhóm cùng điều kiện, nhu nhập. Chính những “thặng dư” này sẽ tiếp tục chuyển dịch dưới dạng tiền, hàng gửi về gia đình, người thân, góp phần vào quá trình xoá nghèo ở khu vực nông thôn.

Ảnh: ipsard.gov.vn

Ngay cả khi các thành phần “phi chính thức” gây tổn phí cho bảng kế toán xã hội qua chi trả cho ô nhiễm môi trường, chống tội phạm, bảo đảm mỹ quan đô thị,…, thì với chính sách “nhiều thành thị, ít nông thôn” như hiện nay, không thể trách những người nông dân ra đi để mưu cầu cuộc sống (có thể) no đủ hơn cho bản thân. Vì lẽ đó, nếu xét từ góc nhìn của một nhà quản lý, trả lời câu hỏi di dân bằng biện pháp hành chính dường như chỉ mới nắm được phần ngọn của vấn đề.

Theo ba điểm căn bản vừa trình bày ở trên, một số câu hỏi mang tính định hướng chính sách nên cần được tiếp tục thảo luận:

(i) Nên nhận định như thế nào về bài toán di dân trong những năm kế tiếp? 3, 5 hay 10 năm nửa rồi kết thúc, hay đó là một quá trình nội tại gắn liền với mức độ tăng trưởng của nền kinh tế?

(ii) Nếu không đặt một mốc thời gian cụ thể, thì di dân với những hệ quả tích cực lẫn tiêu cực sẽ trở thành một vấn cần giải quyết cho đến khi nào xã hội còn tiến về phía trước. Quan trọng hơn, khi đã xem đó là một hiện tượng khách quan, thì liệu những biện pháp hành chính đơn thuần còn đủ tác động và phù hợp với xu hướng phát triển?

Rõ ràng một chính sách phát triển nông thôn bền vững, với mục tiêu giảm độ chênh lệc giữa vùng sâu và trung tâm, nhằm giúp người dân nông thôn vừa không phải ly nông, ly hương, vừa tìm thấy khả năng làm việc, học tập, sinh hoạt tốt tại quê hương, sẽ hiệu quả hơn nhiều lần thay vì ngăn làn sóng nhập cư đổ vào thành thị. Mặt khác, ở vị trí quản lý đô thị, xây “bức tường” bằng hộ khẩu hạn chế dân nhập cư cũng chỉ là biện pháp ngắn hạn.

Dài hạn hơn nằm ở việc tái đầu tư công, hoặc tạo ưu đãi về chính sách, thuế khoá, luật pháp cho tư nhân đầu tư, trước hết ra các khu vực nông thôn lân cận, nhằm chuyển dịch cơ cấu lao động, mở rộng cơ hội cho người dân địa phương có việc làm, tạo thu nhập.

Quản lý đô thị cũng đồng nghĩa với việc dự đoán ảnh hưởng từ những khu vực bao xung quanh nó. Rõ ràng, sự ổn định về việc làm, mức sống ở các vùng nông thôn phụ cận đảm bảo tỷ lệ dân nhập cư ổn định cho các thành phố lớn. Ngoài ra, việc hướng đô thị ra các khu vực ngoại vi đồng thời cũng góp phần vào “phi tập trung hoá” nguồn lực, giảm thiểu mức độ rủi ro chung và tạo cân bằng cho các dòng phát triển. Đây cũng là một vấn đề còn nhiều tranh luận mà tác gỉa sẽ quay lại vào một dịp khác.

Tạm kết thúc bài viết, xin dẫn lời của chính trị gia người Ý Machiavelli (1469-1527) trong tác phẩm “Quân vương” (The Prince) nổi tiếng: “ […] quốc gia đại sự như thầy thuốc chữa bệnh lao. Thời kỳ đầu, bệnh dễ chữa nhưng khó chẩn đoán. Sau một thời gian không được phát hiện, bệnh trở nên dễ chẩn đoán, nhưng khó chữa. Bằng khả năng nhận biết trước hiểm họa, quân vương sẽ nhanh chóng đối phó. Tuy vậy, khi những hiểm hoạ đó không được ai biết đến, lớn dần lên, thì một lúc nào đó, mọi người đếu biết nhưng không còn khả năng giải quyết”. Machiavelli hiến kế cho vua xứ Florence 5 thế kỷ trước, nhưng “nguyên tắc vàng” của nghệ thuật lãnh đạo đến nay vẫn không hề thay đổi: Quản trị là tiên liệu và phòng ngừa trước rủi ro. Chữa bệnh lao cũng vậy, mà tìm lời giải cho bất kỳ bài toán xã hội nào cũng vậy!

Liên hệ với người đăng tin này:
An Thu Hằng - anthuhang@agro.gov.vn

Nguồn: www.tuanvietnam.net

Các Tin Khác

Đầu tư thế nào là hợp lý?

24 | 09 | 2008

Người sở hữu những thương hiệu quý tộc

01 | 08 | 2008

Khi nông dân sợ... phong trào

31 | 07 | 2008

John Tu, ông chủ thương hiệu Kingston

31 | 07 | 2008

Hỗ trợ người nghèo do biến động giá

31 | 07 | 2008