Năm 2007, VN xuất hơn 4,5 triệu tấn gạo, đạt kim ngạch 1,4 tỉ USD, giá bình quân 309 USD/tấn, cao hơn 41 USD/tấn so với mức giá xuất khẩu của năm trước đó.
Giá cao nhưng vẫn than ít lời
Tuy nhiên, theo một số doanh nghiệp (DN) kinh doanh xuất khẩu (XK) gạo, mặc dù có nhiều thuận lợi nhưng năm 2007, lợi nhuận của các DN lại giảm so với những năm trước đó, thậm chí có không ít DN hòa vốn hoặc bị lỗ. "Nhiều hợp đồng vào thời điểm cuối năm đều bị "gãy" hết, do giá thành gạo trong nước cao hơn giá xuất đã ký trước đó” - giám đốc một DN nói.
Theo vị giám đốc này, nguyên nhân là việc phân bổ chỉ tiêu theo hợp đồng tập trung quá thiếu công bằng và minh bạch. "Khi hợp đồng được phân bổ xuống đến đơn vị của chúng tôi, giá thành gạo XK trong nước đã lên tới 4.200 đồng/kg, trong khi XK theo hợp đồng đã ký chỉ... 3.800 đồng/kg, không lỗ mới là chuyện lạ” - vị giám đốc này nói.
Nhiều DN bức xúc cho biết việc mua lúa vào thời điểm nào sẽ quyết định đến lời lỗ của DN. Trong khi đó, sau khi hợp đồng tập trung đã được ký kết, nhiều DN chỉ nhận được chỉ tiêu sau đó 2-3 tháng. Lẽ ra tất cả DN đều phải được phân bổ chỉ tiêu cùng một thời điểm, cùng tổ chức thu mua lúa để tránh tình trạng "trâu chậm uống nước đục".
Cái khó của các DN, theo một giám đốc đơn vị XK gạo, là phải có hợp đồng mới được ngân hàng cho vay vốn. Do vậy, dù muốn hay không DN cũng phải chờ hợp đồng mới có đủ tiền để thu mua lúa gạo. Tuy nhiên, không riêng gì thời hạn nhận chỉ tiêu, nhiều DN cũng bức xúc đối với việc phân bổ thời hạn giao hàng, trong đó kéo dài quá lâu.
Nhiều thuận lợi
Trong năm 2008, theo ông Trương Thanh Phong - chủ tịch Hiệp hội Lương thực VN (VFA), hoạt động XK gạo của VN dự báo sẽ có nhiều thuận lợi hơn nữa. "Nhu cầu gạo của thế giới tăng mạnh, trong khi nguồn cung lại có xu hướng giảm. Do đó, giá gạo XK chắc chắn sẽ đạt ở mức cao, có lợi cho cả DN và nông dân" - ông Phong khẳng định.
Theo ông Phong, dự kiến nhu cầu gạo thế giới sẽ tăng trong khi hàng loạt quốc gia XK gạo lại giảm cung. Ấn Độ, quốc gia có khối lượng gạo XK hằng năm khoảng 3 triệu tấn, năm nay không XK gạo do lo ngại thiếu lương thực. Pakistan không tăng lượng xuất do thiếu lúa mì. Trung Quốc sẽ nhập khẩu gạo, Thái Lan giảm sản lượng xuất và VN dự kiến cũng giữ nguyên chỉ tiêu 4,5 triệu tấn gạo XK.
Thông tin từ các DN cho biết giá gạo chào mua của các nhà nhập khẩu nước ngoài đã tăng khoảng 20 USD/tấn chỉ trong một tuần qua. Hiện giá chào mua lên tới 385 USD/tấn và có thể tăng lên 400 USD/tấn trong những ngày tới. Tại thị trường trong nước, giá lúa hiện đang được mua với giá lên tới 4.000 đồng/kg. Ông Phong cho biết trong năm 2008, mức giá lúa thu mua tối thiểu theo điều hành của VFA là 4.000 đồng/kg, cao hơn 800 đồng/kg so với năm trước và dự báo sẽ tiếp tục tăng trong thời gian tới.
Do đó, ông Phong khuyến cáo các DN không nên vội ký hợp đồng để chờ giá tốt nhất, không chỉ có lợi cho DN mà cả nông dân. "Giá gạo vẫn đang tiếp tục tăng, không cần thiết bán ngay. Nông dân cũng vậy, nếu chưa cần tiền thì không nên bán…" - ông Phong nói.
"Thong thả” ký hợp đồng
Một số DN cũng lên tiếng khuyến cáo tình trạng cạnh tranh không lành mạnh, gây thiệt hại không chỉ cho DN mà cả nông dân. "Nếu giành giật ký hợp đồng, bán gạo với giá thấp, các DN sẽ phải trả giá một khi giá gạo XK và giá lúa tại thị trường nội địa tăng mạnh trong thời gian tới" - ông Phạm Văn Bảy, giám đốc Công ty XNK nông sản thực phẩm An Giang, nói.
Trong năm 2007, không ít DN đã giảm giá bán thông qua việc thay đổi đóng gói, cảng giao hàng, phương thức giao nhận, chất lượng... với mục đích là giành được hợp đồng có số lượng lớn bằng mọi giá, bất kể lời lỗ.
Ông Lê Việt Hải - giám đốc Công ty Mekong Cần Thơ - cũng ủng hộ việc "thong thả” ký hợp đồng XK gạo. Theo ông Hải, mặc dù giá gạo XK của VN trong năm 2007 tăng đến 41 USD/tấn so với mức giá của năm trước đó nhưng nếu xem xét kỹ, không thể lạc quan cho rằng chúng ta "thắng lợi". Bởi lẽ hầu hết các mặt hàng khác liên quan đến gạo đều tăng giá như xăng dầu, nguyên vật liệu đầu vào.
Chẳng hạn, trước đây bán 1kg lúa mua được 1,7kg mì, nhưng hiện nay giá mì lên tới 3.200-3.300 đồng/kg, do đó giá lúa dù lên tới 4.000 đồng/kg cũng không theo kịp giá mì. Đặc biệt, giá các loại nguyên liệu nông sản khác dùng cho ngành sản xuất thức ăn chăn nuôi mà VN đang nhập khẩu năm qua đã tăng đến 40-50%, tức cao hơn nhiều so với mức tăng giá gạo XK.
"Nói nông dân được lợi lớn do giá lúa tăng cao nhưng con số giá trị tuyệt đối chẳng có bao nhiêu, do diện tích lúa của mỗi hộ nông dân rất thấp. Nông dân chúng ta vẫn còn nghèo lắm, phải quan tâm đến quyền lợi của người nông dân khi ký hợp đồng XK gạo..." - ông Phạm Văn Bảy nói.
Xuất khẩu gạo theo cơ chế mới
Theo Thứ trưởng Bộ Công thương Nguyễn Thành Biên, sản lượng gạo XK năm 2008 khoảng 4,5 triệu tấn sẽ được phân bổ thời gian ký hợp đồng như sau: quí 1: 700.000 tấn, quí 2: 1,5 triệu tấn, quí 3: 1,5 triệu tấn và quí 4: 800.000 tấn.
Cũng theo ông Biên, trong tổng số 4,5 triệu tấn gạo XK năm nay, sản lượng gạo ký hợp đồng thương mại là 2 triệu tấn, tăng 500.000 tấn so với năm trước, và hợp đồng tập trung 2,5 triệu tấn, giảm 500.000 tấn. Cũng theo ông Biên, đầu tháng 3-2008, hoạt động XK gạo sẽ được điều hành theo qui chế mới.