Chúng ta sẽ phòng thủ thế nào, bị động hay chủ động ra sao? Tiếp theo bài viết “Câu chuyện cá tra, một góc nhìn khác” trong số trước, Sài Gòn Tiếp Thị xin giới thiệu giải pháp xây dựng thương hiệu quốc gia.

Những kinh nghiệm bị bỏ lỡ

Với ngành sản xuất cá tra, có lẽ trước hết cần có một sự thay đổi cơ bản về tổ chức để giảm thiểu sự tự do vô độ, “vô tư”của các doanh nghiệp và ôm đồm của chính quyền. Ảnh: Vĩnh Kim

Đã có không ít cuộc bàn thảo ở các cấp chính quyền, các hội về việc phải quản lý, phải biết ai sản xuất bao nhiêu để chủ động lập kế hoạch, tạo sự cân bằng và trong chừng mực có thể thống nhất mặt bằng giá sàn mua nguyên liệu để tạo sự ổn định cho nghề nuôi. Nhưng tổ chức và quản lý thế nào để giải quyết rốt ráo những vấn đề hiện tại của cá tra phù hợp các nguyên tắc của kinh tế thị trường là câu hỏi chưa có lời giải.

Năm 2000 một đoàn cán bộ bộ Thuỷ sản (cũ) và hiệp hội Chế biến và xuất khẩu thuỷ sản Việt Nam (VASEP) đã sang Na Uy học tập về kinh nghiệm phát triển thị trường với cá hồi để áp dụng cho cá tra và sang Pháp tìm hiểu về cách xây dựng chỉ dẫn địa lý đối với mặt hàng rượu để áp dụng cho nước mắm Phú Quốc.

Na Uy là nước nhỏ nhưng có nền sản xuất thuỷ sản phát triển, xuất khẩu thuỷ sản luôn ở vị trí nhất nhì trên thế giới. Na Uy thành lập hội đồng Xuất khẩu thuỷ sản (NSEC) để thực hiện việc xây dựng thương hiệu chung, nghiên cứu thị trường, quảng bá, thống kê, lập kế hoạch và giải quyết các vấn đề liên quan đến thương mại cá hồi. Nhờ có NSEC nên thuỷ sản Na Uy xây dựng được vị trí vững chắc trên thị trường, cá hồi nuôi của Na Uy đã lần lượt chinh phục các thị trường khó tính nhất. NSEC là tổ chức phi chính phủ nhưng do luật quy định nhiệm vụ và tổ chức. Luật Na Uy quy định doanh nghiệp hoạt động xuất khẩu phải thực hiện các quy tắc của NSEC và đóng phí theo tỷ lệ. Na Uy giải thích quy định này là để xác định trách nhiệm với cộng đồng của doanh nghiệp và ngăn chặn các hoạt động cạnh tranh không lành mạnh, phá huỷ nỗ lực chung. Na Uy biết rõ rằng vì không đủ nguồn lực nên hầu hết các doanh nghiệp xuất khẩu phải “ăn theo” thương hiệu của nhà nhập khẩu hoặc bán lẻ nước ngoài. Khả năng của doanh nghiệp thuỷ sản/nông nghiệp trong việc thâm nhập thị trường của NSEC cũng thể hiện đúng thực trạng của doanh nghiệp Việt Nam.

Cách xây dựng chỉ dẫn địa lý với rượu của Pháp lại cho thêm những kinh nghiệm khác. Không có sự bắt buộc phải tham gia hội đồng liên ngành, một tổ chức phi chính phủ mà thành viên bao gồm từ người nông dân trồng nho, các cơ sở chưng cất đến những hãng pha chế – thương mại lớn... nhưng chỉ sản phẩm tuân thủ các quy định, quy trình kỹ thuật của hội đồng liên ngành mới được gọi tên và mang nhãn rượu đó. Các thành viên tham gia có nghĩa vụ đóng góp kinh phí để thực hiện các hoạt động phát triển chung cho sản phẩm và các nghĩa vụ khác như thực hiện giá bán thống nhất cho sản phẩm cơ bản. Việc định giá căn cứ trên tổng hợp số liệu kết quả sản xuất hàng năm mà các thành viên có nghĩa vụ phải chia sẻ. Hội đồng hoạt động độc lập nhưng được pháp luật hỗ trợ và giám sát của cơ quan chính phủ.

Ngành nuôi cá hồi Chile đã học kinh nghiệm của Na Uy và có sáng tạo mới để xây dựng thương hiệu chung. Ban Thương mại và xúc tiến Chile của chính phủ (ProChile) đã cung cấp nguồn tài chính giảm dần cho hiệp hội nuôi cá hồi. Tiền tài trợ từ chính phủ được tính theo tỷ lệ 1–1 đối với mỗi đôla của khối tư nhân, sau đó chính phủ giảm dần đến mức bằng 0 trong thời gian năm năm và ngành này đã tự trang trải toàn bộ chi phí và tự kiểm soát. Chính phủ chi trả một phần tiền lớn trong các hoạt động tiếp thị trong thời gian đầu, nhưng các chương trình phát triển xuất khẩu dài hạn của ngành cá hồi có được thành công là nhờ vào sự phối hợp, được lập kế hoạch tốt giữa khối tư nhân và nhà nước để cùng chịu chi phí, bao gồm xây dựng thương hiệu, đào tạo, hoạch định chính sách cho phát triển xuất khẩu, đầu tư nước ngoài trực tiếp, chuyển giao công nghệ...

Thương hiệu quốc gia cho sản phẩm cá hồi đã mở cửa thị trường cho mỗi công ty và xây dựng thị trường cho tất cả.

Sau khi có báo cáo về kinh nghiệm của các nước, bộ Thuỷ sản (cũ) đã làm việc để thống nhất với các bộ liên quan và đã trình Chính phủ cho thành lập quỹ Phát triển thị trường thuỷ sản với mô hình tương tự nhưng phù hợp với Việt Nam. Tiếc rằng sau nhiều nỗ lực, quyết định này đã không ra đời vì sự cản trở của một cách tư duy. Đó là cho rằng việc xây dựng thương hiệu chung không phải việc của Chính phủ, muốn có quỹ Phát triển thị trường thì vận động doanh nghiệp đóng góp. Việc lập kế hoạch, thống kê, đưa ra các quy định, tiêu chuẩn là trách nhiệm của Nhà nước không phải việc của hội và rất nhiều lập luận khác...

Đâu là lối ra?

Trở lại với lối ra cho ngành sản xuất cá tra. Có lẽ trước hết cần có một sự thay đổi cơ bản về tổ chức để giảm thiểu sự tự do vô độ, “vô tư”của các doanh nghiệp và ôm đồm của chính quyền. Tính chất chung của sản xuất thuỷ sản: chung môi trường, chung mặt nước và nguồn nước, chung thị trường, cùng với yêu cầu từ phía thị trường về truy xuất nguồn gốc và quản lý hệ thống là yêu cầu khách quan của việc tổ chức liên kết theo chuỗi sản xuất. Việc giảm bớt tác động của “bàn tay vô hình” thể hiện qua sự nhảy múa của giá cả chỉ có thể thực hiện được bằng sự liên kết trong toàn chuỗi sản xuất với những quy tắc chung mà tất cả phải thực hiện. Cá tra Việt Nam chiếm trên 95% thị trường cá philê thịt trắng trên thế giới, giá bán quá thấp so với mặt bằng chung nên việc nâng giá trị thị trường của sản phẩm là việc trong tầm tay của chuỗi liên kết. Với sự tham gia của tất cả các bên liên quan trong chuỗi sản xuất, chương trình phát triển thị trường và xây dựng thương hiệu chung cho cá tra sẽ có đủ nguồn lực để thực hiện.

VASEP/các hội là tổ chức thích hợp để thực hiện vai trò của chuỗi liên kết ngành sản xuất cá tra. Chức năng của các hội, hiệp hội là thực hiện nhiệm vụ chung vượt quá khả năng của doanh nghiệp nhưng nếu chính quyền thực hiện thì sẽ vi phạm các nguyên tắc của kinh tế thị trường hoặc không hiệu quả. Để thực hiện nhiệm vụ này, cần phải có một khung pháp lý đủ mạnh để hỗ trợ các tổ chức hội.

Vai trò của chính quyền là đưa ra mục tiêu, hỗ trợ bằng chính sách, pháp luật và giám sát thực hiện. Cần nhớ rằng thị trường có luật chơi riêng, trong đó các bên phải chơi đúng vị trí của mình

Mong rằng những ý kiến của GS Michael Porter về xây dựng năng lực cạnh tranh ngành, xây dựng cụm sản xuất và vai trò của Chính phủ: “Trong kinh tế thị trường, Nhà nước là người xây dựng luật chơi và bảo vệ các luật chơi ấy. Khu vực tư nhân là người làm những việc còn lại” sẽ được những người có trách nhiệm tiếp thu và áp dụng để đưa cá tra Việt Nam có vị trí vững chắc và chính danh trên thị trường toàn cầu, trở thành niềm tự hào của người dân Việt Nam.