2. Mối quan hệ cung - cầu, dự trữ và giá gạo thế giới

Cầu vượt cung, dự trữ gạo thế giới giảm, giá gạo biến động mạnh

Dự trữ lúa gạo trên toàn thế giới đã sụt giảm mạnh khỏi mức dự trữ cao trong thập kỷ trước, làm tăng mạnh thương mại lúa gạo toàn cầu, giá gạo xuất khẩu tăng đột biến, đặc biệt trong năm 2007 và đầu năm 2008. Sự sụt giảm lượng dự trữ của Trung Quốc là nguyên nhân chính làm sụt giảm tổng dự trữ lúa gạo toàn cầu. Tỷ lệ dự trữ/sử dụng của Trung Quốc dự báo giảm từ 18,7% trong năm 2007/08 xuống 16,2% năm 2016/17, mức thấp nhất kể từ năm 1974/75.

Dự trữ gạo các nước trên thế giới, 1998-2008), triệu tấn Nguồn: psdonline http://www.fas.usda.gov/psdonline/psdQuery.aspx	Dự báo dự trữ lúa gạo Trung Quốc, 2007-2017, triệu tấn Nguồn: ERS, USDA
Dự báo dự trữ lúa gạo Ấn Độ, 2007-2017,triệu tấn	Dự báo dự trữ một số nước, 2007-2017, triệu tấn
Nguồn: ERS, USDA

Theo dự báo của FAO-OECD, nhu cầu nhập khẩu gạo tăng, thậm chí ở các nước sản xuất gạo ở Châu Á (Trung Quốc và Indonesia), nhu cầu tăng ở Thổ Nhĩ Kỳ và các nước Trung Đông. Ngoài ra, sự thay đổi chính sách thương mại lúa gạo ở một số nước OECD đã khuyến khích tăng nhập khẩu lúa gạo: EU áp dụng thuế suất thuế nhập khẩu lũy thoái -scaled back import duties, Hàn Quốc tăng hạn ngạch nhập khẩu gạo. Trong khi đó, khả năng tăng trưởng cung gạo thế giới trong dài hạn phụ thuộc chủ yếu vào sản xuất lúa gạo của một số nước Châu Á: chủ yếu là Thái Lan và Việt Nam, và rất ít khả năng Hoa Kỳ sẽ tăng lượng gạo xuất khẩu.

Tình trạng tiêu dùng vượt quá lượng gạo có thể sản xuất, cùng với tình trạng dự trữ gạo của hầu hết các nước đều giảm mạnh, mức dự trữ gạo hiện nay đang ở mức thấp nhất kể từ năm 1988, giá gạo trên thị trường thế giới đang có những biến động mạnh.

Kể từ năm 2007, và đặc biệt là đầu năm 2008, giá gạo xuất khẩu thế giới tăng cao đến mức chưa từng có, vượt xa so với kết quả dự báo biến đổi giá của OECD-FAO công bố cuối năm 2007. Tuy nhiên, theo dự báo của FAO, giá gạo thế giới sẽ chỉ tăng đến mức cao nhất vào năm 2009, sau đó giảm dần và bình ổn trở lại trong giai đoạn từ 2010-2017.

Dự báo giá gạo thế giới 2007-2017 Nguồn: OECD-FAO Agricultural Outlook 2007

So sánh giá gạo thế giới Quý I, năm 2007 và 2008 Nguồn: FAOstat

Với mức dự trữ gạo thấp như hiện nay sẽ càng làm tăng rủi ro giá tăng mạnh trong tương lai. Theo dự báo của FAO-OECD, hoạt động mua bán gạo trên thế giới tiếp tục sôi động, vì vậy dự báo giá gạo sẽ tiếp tục tăng cao hơn nữa trong 1 thời kỳ tới, và sau đó sẽ giảm dần. Trong kinh tế học có 1 quan điểm là “giải pháp đối phó với tình trạng giá tăng cao chính là mức giá cao- “the solution to a high price is a high price””. Giá tăng sẽ thúc đẩy người sản xuất mở rộng sản xuất, và khôi phục cung, và dần dần sẽ làm giá giảm xuống. Giải pháp truyền thống này, có tính hiệu quả về mặt kinh tế và đạo đức, tuy nhiên không thể áp dụng trong trường hợp ngành hàng lúa gạo do bất cứ tác động của việc tăng giá nào cũng sẽ ảnh hưởng đến người dân nghèo và làm gia tăng đói nghèo. Trường hợp của Indonesia là một ví dụ: số lượng người nghèo của nước này tăng vài triệu người do giá gạo tăng mạnh trong thời kỳ khủng hoảng kinh tế Châu Á 1997. Và có thể nói khủng hoảng kinh tế và chính trị xảy ra ở Indonesia bắt nguồn từ việc giá gạo tăng đột biến.

Theo Sushil Pandey, Giám đốc Chương trình “Chính sách lúa gạo và Tác động” của Viện Nghiên cứu lúa Quốc tế (IRRI), chiến lược tốt nhất để bình ổn giá gạo là tăng sản xuất với tốc độ cao hơn tốc độ tăng cầu. Sản lượng gạo có thể tăng bằng cách mở rộng diện tích, hoặc tăng năng suất lúa, hoặc kết hợp cả hai biện pháp này. Tuy nhiên, ở Châu Á, khó có thể tăng cao hơn nữa diện tích đất lúa, sản xuất lúa gạo đang phải chịu cạnh tranh ngày càng mạnh với các ngành nghề và hoạt động kinh tế khác về nguồn lực đất, lao động và nước, và đặc biệt là áp lực tăng trưởng mạnh của sản xuất nhiên liệu sinh học. Ở Trung Quốc, diện tích lúa giảm gần 3 triệu ha trong giai đoạn 1997-2006. Mặc dù diện tích lúa cũng có khả năng mở rộng ở một số quốc gia khác ở Châu Á, tuy nhiên tổng diện tích đất lúa của Châu Á khó có khả năng vượt quá 136 triệu ha. Trong bối cảnh đó, công cụ chính để tăng sản lượng gạo là dựa vào việc tăng năng suất lúa, trong khi đó tốc độ tăng trưởng năng suất lúa hiện nay là quá thấp để có thể thúc đẩy tăng sản lượng gạo theo mức mong muốn. Ở hầu hết các nước trồng lúa chính ở Châu Á, tốc độ tăng trưởng năng suất lúa trong vòng 5 năm trở lại đây gần như bằng 0. Tình trạng khí hậu toàn cầu nóng lên đã tác động tiêu cực tới năng suất lúa đồng thời làm tăng tần suất xảy ra thiên tai hạn hán và lũ lụt.

Cải thiện năng suất: Yêu cầu cấp bách đối phó với khủng hoảng lương thực

Theo dự báo của Ban nghiên cứu kinh tế- Bộ Nông nghiệp Hoa Kỳ, theo đó sản xuất gạo toàn cầu dự báo tăng theo các năm trong thập kỷ tới, chủ yếu là nhờ tăng năng suất lúa. Năng suất trung bình dự báo sẽ tăng khoảng gần 1% mỗi năm, xấp xỉ so với tỷ lệ tăng trưởng năng suất bình quân đạt được trong 10 năm trở lại đây. Mặc dù sản lượng bình quân hàng năm đều tăng, song tăng trưởng sản lượng dự kiến thấp hơn so với mức đạt được trong những năm cuối thập kỷ 1960 cho đến 1980, thời kỳ giống chất lượng cao mới được áp dụng ở hầu hết các nước Châu Á và các nước châu Mỹ La tinh.

Tăng trưởng năng suất bằng sự phát triển và ứng dụng các công nghệ cải tiến sẽ là giải pháp trong dài hạn để giúp giảm thiểu tình trạng tăng giá gạo. Cần phải có một cuộc Cách mạng xanh lần II, tăng đầu tư cho nghiên cứu kết hợp với cải cách chính sách để tăng hiệu quả kinh tế từ thị trường gạo sẽ giúp bình ổn giá lúa gạo và giảm nghèo.

Năng suất lúa (1998-2008)- tấn/ha Nguồn: psdonline, http://www.fas.usda.gov/psdonline/psdResult.aspx

Trước những biến động mạnh về giá gạo thị trường thế giới cuối năm 2007, đầu năm 2008, nhiều tổ chức, tập đoàn đã vào cuộc nhằm hỗ trợ tìm giải pháp đối phó với khủng hoảng lúa gạo thế giới. Chủ tịch tập đoàn Microsft Bill Gates đã đưa ra quyết định sớm nhất khi công bố Quỹ Bill&Melinda Gates sẽ trợ giúp 19,9 triệu USD cho Viện Nghiên cứu lúa quốc tế trong thời gian (2008-2011), để giúp 400.000 hộ nông dân nhỏ ở khu vực Nam Á và vùng sa mạc Sahara tiếp cận với các giống lúa có chất lượng tốt hơn và kỹ thuật canh tác tiên tiến hơn. Theo Ông Duncan Macintosh, Giám đốc Viện Nghiên cứu Lúa gạo quốc tế, phải đến năm 2018, năng suất lúa thế giới có khả năng sẽ tăng gấp đôi so với hiện nay, điều mà khó có thể thực hiện trong tương lai gần. (Bài viết Châu Á đối mặt với khủng hoảng lúa gạo đang gia tăng, của Raja M, đăng trên Thời báo Châu Á, ngày 14/2/2008).
Xem số liệu dự báo về cung - cầu lúa gạo tại đây.

Liên hệ với người viết tin này:
Phạm Hoàng Ngân-phamhoangngan@agro.gov.vn